Bogactwo świata książek jest ogromne i zróżnicowane. Na bibliotecznych półkach znajdziemy zarówno klasyczne dzieła literackie, jak i współczesne bestsellery należące do przeróżnych gatunków. Czy zastanawiałeś się kiedyś, jakie są rodzaje książek i czym się one od siebie różnią? Warto poznać podstawowy podział literatury oraz najpopularniejsze gatunki i kategorie książek. Taka wiedza ułatwia świadomy wybór kolejnej lektury – dzięki temu łatwiej odnajdziemy się w księgarni lub bibliotece i sięgniemy po pozycje najlepiej odpowiadające naszym zainteresowaniom. Na dodatek, znając podstawy tego podziału, od razu wiesz, gdzie szukać ulubionych klimatów – czy to na półce z kryminałami, w dziale fantastyki, czy pośród literatury faktu.
Rodzaje literackie: epika, liryka i dramat
Zacznijmy od fundamentalnego podziału, którego uczymy się już w szkole. Tradycyjnie wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie, czyli trzy formy, w jakich tworzone są utwory pisane:
Epika
Epika to rodzaj literacki obejmujący wszystkie utwory pisane prozą, które mają fabułę i najczęściej narratora opowiadającego jakąś historię. Do epiki zaliczamy więc między innymi powieści, opowiadania, eposy, baśnie czy mity. Charakterystyczne dla epiki jest istnienie świata przedstawionego – miejsca, czasu akcji oraz bohaterów, których losy śledzi czytelnik. Utwory epickie mogą mieć różną tematykę i styl, od powieści obyczajowych po fantastykę.
Liryka
Liryka to inaczej poezja, czyli utwory pisane wierszem. Ten rodzaj literacki koncentruje się na wyrażaniu uczuć, nastrojów i refleksji. W lirykach najważniejsze są przeżycia wewnętrzne i subiektywne odczucia podmiotu lirycznego (głosu wypowiadającego się w utworze). Do gatunków lirycznych należą m.in. fraszki, sonety, hymny, ody, tren czy pieśń. Wiersze często cechują się metaforycznym językiem i rytmiczną formą. Współcześnie poezja przybiera różnorodne formy – od rymowanych wierszy tradycyjnych po nowoczesne wiersze wolne.
Dramat
Dramat to utwory przeznaczone do wystawiania na scenie, napisane zwykle w formie dialogów postaci. Ten rodzaj literacki łączy cechy epiki (bohaterowie i akcja) oraz liryki (niekiedy pojawia się warstwa poetycka), jednak zasadniczo wyróżnia go forma – tekst dramatyczny składa się z aktów i scen, zawiera kwestie dialogowe i didaskalia (czyli wskazówki dla inscenizacji). Do dramatu zaliczamy takie gatunki jak tragedia, komedia, farsa, dramat romantyczny czy dramat współczesny. Dzieła dramatyczne, podobnie jak epickie, mogą mieć różną tematykę: od antycznych tragedii, przez komedie obyczajowe, aż po nowoczesne dramaty symboliczne.
Powyższy klasyczny podział na epikę, lirykę i dramat to bardziej teoretyczne ujęcie literatury. W praktyce, wybierając książkę do czytania, kierujemy się częściej gatunkiem lub kategorią tematyczną niż rodzajem literackim. Warto dodać, że współczesne utwory literackie często łączą cechy różnych rodzajów. Na przykład w powieściach można znaleźć poetyckie opisy (elementy liryczne), a w nowoczesnych dramatach pojawia się narrator opowiadający tło wydarzeń (element epicki). Mimo to klasyczny podział na epikę, lirykę i dramat nadal pomaga w zrozumieniu struktury i formy dzieła literackiego.
Poniżej przedstawiamy najpopularniejsze gatunki i rodzaje książek, z jakimi możemy spotkać się na co dzień.
Fantastyka (Fantasy)
Fantastyka to ogromnie popularny dział literatury, przenoszący czytelników w światy pełne magii i niezwykłych stworzeń. Książki z gatunku fantasy przedstawiają fikcyjne krainy zamieszkane przez elfy, smoki, czarodziejów czy inne baśniowe istoty. Autorzy często kreują rozbudowane uniwersa z własną geografią, historią i kulturą, w których rozgrywają się epickie przygody bohaterów. Nieodzownym elementem tych opowieści jest obecność magii – bohaterowie potrafią czarować lub korzystają z nadprzyrodzonych mocy, a fabuła nieraz koncentruje się na starciu dobra ze złem.
Fantastyka bywa bardzo różnorodna. Klasyczne high fantasy (jak w powieściach inspirowanych światem średniowiecza) różni się od odmian urban fantasy, gdzie elementy magiczne przenikają do współczesnych miast. Istnieje także dark fantasy, cechujące się mrocznym, brutalnym klimatem, oraz steampunk osadzony w realiach przypominających epokę pary i rewolucji przemysłowej. Współczesna literatura fantasy często przybiera formę wielotomowych sag. Za symboliczny początek gatunku uznaje się twórczość J.R.R. Tolkiena – autora słynnego „Władcy Pierścieni” – która zainspirowała całe pokolenia pisarzy fantasy. Od tamtego czasu powstały niezliczone cykle powieściowe osadzone w światach pełnych magii i przygód, zdobywające miliony fanów na całym świecie. Wszystkie te odmiany łączy jednak jedno – pozwalają oderwać się od rzeczywistości i zanurzyć w nieograniczonej wyobraźni autora. Miłośnicy fantasy cenią ten gatunek za przygodę, tajemnicę i możliwość poznania całkiem nowych światów.
Science fiction (Fantastyka naukowa)
Science fiction, czyli fantastyka naukowa, zabiera czytelników w przyszłość lub do alternatywnych rzeczywistości, gdzie nauka i technologia odgrywają istotną rolę. Akcja książek science fiction często rozgrywa się w kosmosie lub w świecie dalekiej przyszłości. Ludziom udaje się podróżować po odległych galaktykach dzięki odkryciu zaawansowanej technologii. Autorzy tego gatunku snują wizje przyszłości – czasem optymistyczne, ukazujące utopijne społeczeństwa żyjące w dobrobycie i harmonii, częściej jednak mroczne, dystopijne wizje świata po katastrofach, wojnach lub pod jarzmem sztucznej inteligencji.
Charakterystyczne dla science fiction jest skupienie się na wpływie technologii i nauki na ludzi. Pojawiają się tu motywy podróży kosmicznych, kontaktu z obcymi cywilizacjami, robotów i androidów, cyberprzestrzeni czy wirtualnej rzeczywistości. Już klasyczne dzieła science fiction (tworzone przez pisarzy takich jak H.G. Wells, Isaac Asimov czy Stanisław Lem) stawiały śmiałe pytania o granice postępu i naturę człowieczeństwa. Do często pojawiających się motywów należą również podróże w czasie, eksperymenty genetyczne czy bunt sztucznej inteligencji przeciwko swoim twórcom. Wiele z tych opowieści pełni rolę przestrogi, ale też pobudza wyobraźnię, zachęcając do myślenia o tym, dokąd zaprowadzi nas rozwój nauki. W ramach science fiction wyodrębnił się również nurt space opera – epickie opowieści osadzone w kosmosie, pełne międzygwiezdnych podróży, bitew kosmicznych i galaktycznych imperiów walczących o władzę.
Nie zapominajmy też o różnorodnych odmianach tego gatunku. Przykładowo, nurt cyberpunk osadza wydarzenia w realiach zdominowanych przez korporacje i zaawansowaną technologię, ukazując negatywne konsekwencje jej niekontrolowanego rozwoju. W zależności od inspiracji konkretną epoką technologiczną, możemy zetknąć się także ze steampunkiem, biopunkiem, solarpunkiem czy dieselpunkiem. Wybór w obrębie fantastyki naukowej jest naprawdę ogromny. Science fiction to idealny wybór dla czytelników lubiących intelektualne spekulacje, wielkie przygody w kosmosie i pytania o przyszłość ludzkości.
Romans
Romanse to książki, w których na pierwszym planie znajduje się miłość oraz uczucia łączące bohaterów. Ten gatunek literatury obyczajowej od lat cieszy się niesłabnącą popularnością, ponieważ opowiada o emocjach bliskich każdemu człowiekowi. Fabuła powieści romantycznych koncentruje się na relacji dwojga ludzi – od pierwszego zauroczenia, poprzez przeszkody i dramaty, aż po (najczęściej) szczęśliwe zakończenie. Choć romanse często kojarzą się z literaturą kobiecą, po tego typu książki sięgają nie tylko panie – dobra historia miłosna potrafi wzruszyć i wciągnąć czytelników niezależnie od płci czy wieku.
Romanse występują w wielu odmianach: od lekkich komedii romantycznych po gorące powieści erotyczne. Na popularności zyskują również romanse paranormalne, które łączą wątki miłosne z elementami fantastyki (np. związki ludzi z wampirami lub aniołami). W literaturze romansowej spotkamy zarówno historie z happy endem, jak i melodramaty kończące się tragicznie – niezależnie od finału, droga bohaterów do miłości zawsze dostarcza silnych emocji.
Historie przedstawione w romansach mogą mieć różny charakter. Niektóre to lekkie i zabawne opowieści o perypetiach zakochanych, inne zaś poruszają trudniejsze tematy, takie jak skomplikowane relacje rodzinne, różnice społeczne czy trudne wybory między uczuciem a obowiązkiem. Ważnym podgatunkiem jest romans historyczny, łączący wątki miłosne z realiami minionych epok – taki utwór przenosi czytelnika np. do XIX-wiecznej Anglii czy starożytnego Rzymu, gdzie na tle autentycznych wydarzeń rozkwita uczucie bohaterów. Istnieją też współczesne powieści obyczajowo-romantyczne, które oprócz wątku miłosnego pokazują codzienne życie bohaterów, ich pracę, pasje i przyjaźnie.
Powieści romantyczne często rozpalają wyobraźnię i wzruszają – czytelnik przeżywa wraz z bohaterami ich rozterki i namiętności, kibicując, by w końcu odnaleźli szczęście. Niektórzy autorzy romansów specjalizują się w opowieściach wyciskających łzy z oczu, inni stawiają na humor i lekką formę – każdy może znaleźć styl odpowiedni dla siebie. Nic dziwnego, że wiele popularnych książek z tego gatunku doczekało się ekranizacji filmowych i telewizyjnych, a nazwiska autorów takich jak Jane Austen czy Nicholas Sparks są znane miłośnikom literatury na całym świecie.
Literatura obyczajowa i powieść psychologiczna
Literatura obyczajowa obejmuje powieści osadzone w realiach codziennego życia, koncentrujące się na relacjach międzyludzkich, problemach społecznych i obyczajowości danej epoki. Tego typu książki pozbawione są elementów fantastycznych czy kryminalnych zagadek – zamiast tego ukazują zwyczajne życie bohaterów, ich zmagania z losem, rodzinne dramaty, przyjaźnie i konflikty. Często pojawia się w nich tło społeczne – opis kultury, tradycji i warunków życia danego środowiska. Dzięki temu literatura obyczajowa pozwala czytelnikowi spojrzeć na własną rzeczywistość z innej perspektywy, a nieraz skłania do refleksji nad uniwersalnymi wartościami i problemami.
Szczególnym typem prozy obyczajowej są powieści psychologiczne, które zagłębiają się w wewnętrzny świat postaci. W książkach psychologicznych najważniejsze jest ukazanie przeżyć, motywacji i przemian bohaterów. Fabuła może schodzić na dalszy plan, ustępując miejsca analizie emocji, myśli i zachowań postaci w obliczu życiowych wyzwań. Takie utwory często poruszają trudne tematy – traumy z przeszłości, kryzysy rodzinne, poszukiwanie sensu życia czy zmagania z chorobą psychiczną.
Literatura obyczajowa ma wiele odmian. Znajdziemy tu zarówno ciepłe, rodzinne sagi rozgrywające się na przestrzeni wielu lat, jak i odważne powieści poruszające kontrowersyjne tematy obyczajowe. W ramach tego nurtu mieszczą się również powieści obyczajowo-romansowe oraz powieści erotyczne, przeznaczone dla dorosłych czytelników, w których tematyka miłości i namiętności ukazana jest w bardziej śmiały, bezpośredni sposób. W polskiej literaturze klasycznym przykładem powieści obyczajowej jest nagrodzona Noblem epopeja „Chłopi” Władysława Reymonta – barwny obraz życia wiejskiej społeczności, ukazujący codzienne troski i radości bohaterów na tle zmieniających się pór roku. Niezależnie od stylu, książki obyczajowe przyciągają autentyzmem doświadczeń i pozwalają utożsamić się z bohaterami zmagającymi się z podobnymi wyzwaniami, co my sami.
Powieść historyczna
Miłośnicy przeszłości chętnie sięgają po powieści historyczne, które łączą fabułę literacką z prawdziwymi wydarzeniami z dawnych lat. Powieść historyczna przenosi czytelnika w konkretną epokę – może to być średniowiecze, czasy napoleońskie, okres międzywojenny czy jakakolwiek inna era – i przedstawia wymyśloną historię osadzoną w autentycznych realiach. Pisarze często czerpią inspirację z kronik, biografii czy dokumentów historycznych, aby wiernie oddać klimat minionych czasów: ubiór, obyczaje, język, a nawet prawdziwe postacie historyczne pojawiają się na kartach powieści.
Jednym z uznanych twórców powieści historycznych w polskiej literaturze był Henryk Sienkiewicz – autor Trylogii osadzonej w realiach Rzeczypospolitej XVII wieku. Popularnym podgatunkiem jest też powieść przygodowo-historyczna (nazywana często powieścią płaszcza i szpady), pełna pojedynków, dworskich intryg i przygód na tle wielkich wydarzeń dziejowych. Tego rodzaju książki, pisane m.in. przez Aleksandra Dumasa czy Waltera Scotta, łączą rzetelne tło historyczne z dynamiczną, emocjonującą akcją.
W powieści historycznej fakty znane z podręczników stanowią zwykle punkt wyjścia do snucia fabuły. Autorzy tworzą bohaterów fikcyjnych, których losy przeplatają się z wydarzeniami historycznymi. Dzięki temu możemy przeżyć np. bitwę pod Grunwaldem oczami wymyślonego rycerza albo poznać życie na królewskim dworze z perspektywy fikcyjnej dwórki. Ten gatunek literatury często dostarcza czytelnikom zarówno rozrywki, jak i wiedzy – wciągająca fabuła sprawia, że nauka historii staje się przyjemnością. Dobre powieści historyczne potrafią też dać złudzenie, że opisywane wydarzenia naprawdę miały miejsce dokładnie tak, jak przedstawia je autor. Dzięki temu czytelnik może poczuć ducha dawnej epoki i zrozumieć, jak żyli ludzie przed laty.
Horror
Horror to gatunek dla tych, którzy lubią się bać i poszukują w literaturze dreszczyku emocji. Powieści grozy budują atmosferę strachu, niepokoju i napięcia, często odwołując się do naszej pierwotnej obawy przed nieznanym. W książkach z gatunku horror pojawiają się rozmaite przerażające motywy: krwiożercze bestie (np. wampiry, wilkołaki), żywe trupy i zombie, demony i siły nieczyste, duchy nawiedzające domy czy seryjni mordercy o psychopatycznych skłonnościach. Czasem bohaterowie muszą zmierzyć się z klątwą, starożytnym złem przebudzonym po latach lub opętaniem przez złego ducha.
W horrorze najważniejsza jest atmosfera – gęsta, duszna i pełna niepewności. Autorzy często stosują elementy zaskoczenia i stopniowo podnoszą napięcie, aby wywołać u czytelnika narastający lęk. W obrębie gatunku grozy można wyróżnić różne style: jedne powieści epatują makabrą i opisami krwawych scen, inne stawiają na subtelny horror psychologiczny, który poprzez niedopowiedzenia i narastające napięcie wnika w głąb ludzkiego umysłu. Są również historie grozy odwołujące się do folkloru (np. ludowe legendy o upiorach) czy tzw. horror kosmiczny inspirowany twórczością H.P. Lovecrafta, gdzie źródłem strachu jest niezrozumiała, obca siła czająca się w otchłani kosmosu.
Fabuła horroru zwykle koncentruje się na walce o przetrwanie: główny bohater (lub bohaterowie) stara się ujść z życiem, chronić swoich bliskich albo powstrzymać nadnaturalne zagrożenie, zanim będzie za późno. Horrory mogą rozgrywać się zarówno we współczesności, jak i w minionych epokach czy całkowicie fikcyjnych światach – ważne, by czytelnik mógł się wczuć w położenie postaci i realnie obawiać o ich los. Dobra powieść grozy sprawia, że włos jeży się na karku, a od lektury trudno się oderwać pomimo odczuwanego niepokoju. Spośród pisarzy grozy ogromną popularnością cieszy się Stephen King, nazywany często mistrzem horroru – jego powieści od lat przyprawiają czytelników o gęsią skórkę.
Kryminał i thriller
Kryminały oraz thrillery to jedne z najchętniej czytanych rodzajów powieści rozrywkowych. Obydwa gatunki skupiają się na intrydze, zagadce, którą należy rozwiązać – może to być brutalne morderstwo, tajemnicze zaginięcie, kradzież cennego dzieła sztuki czy inna niepokojąca zbrodnia. W centrum wydarzeń stoi zwykle postać próbująca rozwikłać tę zagadkę: detektyw, policjant, dziennikarz śledczy, a czasem przypadkowa osoba wplątana w kryminalną historię. Literatura kryminalna i thriller często przenikają się wzajemnie, ale warto zauważyć pewne różnice między nimi.
Kryminał to powieść detektywistyczna, w której główny nacisk położony jest na logiczne dochodzenie do prawdy. Czytelnik wraz z bohaterem śledzi poszlaki, przesłuchuje świadków i stopniowo odkrywa kolejne elementy układanki. Autor kryminału często podrzuca fałszywe tropy, zwodzi odbiorcę, tak by rozwiązanie zagadki okazało się zaskakujące. Klasyczne kryminały kojarzą się z powolnym budowaniem napięcia i finałowym demaskowaniem sprawcy – przykładem mogą być powieści w stylu Agathy Christie, gdzie dopiero na ostatnich stronach poznajemy prawdę.
Thriller natomiast stawia na ciągłe napięcie i wysokie tempo akcji. Już od pierwszych rozdziałów atmosfera jest pełna zagrożenia, a bohaterowie znajdują się w niebezpieczeństwie, które może się nasilać z każdą chwilą. Często thriller łączy elementy kryminału z motywami sensacyjnymi, a nawet horroru – pojawia się bezpośrednie zagrożenie życia, gra toczy się o wysoką stawkę, a czarny charakter może okazać się wyjątkowo brutalny czy przebiegły. W thrillerach psychologicznych nacisk położony jest na wewnętrzne napięcie postaci, manipulacje i grę nerwów między bohaterem a antagonistą. Z kolei thrillery akcji skupiają się na pościgach, walce, dramatycznych scenach zagrożenia. W każdym przypadku celem thrillera jest utrzymanie czytelnika w stałym napięciu aż do kulminacyjnego finału.
Współczesna literatura kryminalna często przybiera formę serii – czytelnicy wracają do ulubionego detektywa czy policjanta w kolejnych tomach, śledząc jego nowe sprawy i osobiste perypetie. Z kolei thrillery nierzadko trafiają na ekrany kin jako emocjonujące filmy sensacyjne. Autorzy tego rodzaju powieści potrafią umiejętnie dozować napięcie i mylić tropy, aby zaskoczyć odbiorcę finałowym rozwiązaniem. Podgatunków literatury kryminalnej i thrillerów jest wiele. Możemy wyróżnić np. kryminał noir – mroczne, posępne historie, często osadzone w deszczowych, ponurych miastach i pełne moralnie dwuznacznych postaci, albo kryminały retro, które toczą się w przeszłości, odtwarzając klimat dawnych lat (np. realia międzywojnia) i styl dawnego śledztwa. Popularne są thrillery prawnicze (gdzie akcja rozgrywa się wokół procesu sądowego), medyczne, szpiegowskie i wiele innych.
Wśród najsłynniejszych literackich detektywów można wymienić Herkulesa Poirot, stworzonego przez Agathę Christie, oraz Sherlocka Holmesa z opowiadań Arthura Conan Doyle’a. Ich błyskotliwa logika i umiejętność kojarzenia faktów uczyniły z tych postaci ikony gatunku kryminalnego. Zarówno kryminały, jak i thrillery gwarantują czytelnikom ogrom emocji, zagadek i rozrywki – jedne angażują nas intelektualnie w śledztwo, drugie fundują zastrzyk adrenaliny przy dynamicznej akcji.
Biografia i reportaż
Nie wszystkie książki opowiadają zmyślone historie – wielu czytelników sięga po literaturę faktu, by poznać prawdziwe losy ludzi lub zgłębić autentyczne wydarzenia. Do najpopularniejszych form literatury faktu należą biografie oraz reportaże.
Biografia to opowieść o czyimś życiu – zazwyczaj osoby znanej, ważnej lub w jakiś sposób interesującej. Może dotyczyć sławnego artysty, naukowca, przywódcy, sportowca czy nawet całej rodziny (np. dynastii królewskiej). Biografie są oparte na faktach, często powstają na podstawie dokumentów, listów, wspomnień oraz wywiadów ze znajomymi i bliskimi opisywanej postaci. Autor biografii przedstawia koleje losu bohatera od narodzin aż do śmierci (bądź do chwili obecnej, jeśli osoba wciąż żyje), starając się ukazać najważniejsze momenty, sukcesy, porażki i wpływ danej osoby na świat. Ciekawą odmianą biografii są autobiografie, czyli życiorysy spisane przez same opisywane osoby – pozwalają one wejrzeć bezpośrednio w ich myśli i odczucia.
Reportaż to natomiast relacja z prawdziwych wydarzeń, napisana w formie literackiej opowieści. Reportaże często dotyczą ważnych problemów społecznych, historycznych konfliktów, egzotycznych miejsc lub nietuzinkowych zjawisk. Autor reportażu pełni rolę przewodnika – narratora, który zabiera czytelnika w określone środowisko i pokazuje je z bliska, często poprzez pryzmat ludzkich historii. Przykładem mogą być reportaże wojenne, w których dziennikarz opisuje życie cywilów na obszarze objętym konfliktem, albo reportaż podróżniczy, przedstawiający kulturę i codzienność mieszkańców odległego kraju. Ważną cechą reportażu jest połączenie subiektywnej perspektywy autora (obecnej choćby w doborze tematów czy osobistych refleksjach) z dążeniem do rzetelności i oddania głosu bohaterom wydarzeń.
Obok tradycyjnych biografii istnieją także pamiętniki, dzienniki i zbiory listów, które pozwalają zajrzeć do prywatnego świata autorów i świadków historii. Ciekawym przykładem literatury faktu są również książki będące zapisem rozmów (wywiady-rzeki) ze znanymi osobistościami, a także eseje czy felietony podejmujące aktualne tematy społeczne i kulturalne.
Polska literatura faktu znana jest na świecie m.in. dzięki znakomitym reportażom Ryszarda Kapuścińskiego – jego książki, takie jak „Cesarz” czy „Heban”, stały się klasyką gatunku i do dziś uchodzą za wzór połączenia rzetelności z literackim talentem.
Biografie i reportaże należą do kategorii literatury faktu. Takie książki poszerzają wiedzę o świecie i ludziach, pozwalają spojrzeć na rzeczywistość cudzymi oczami, a nieraz czyta się je z zapartym tchem niczym najlepsze powieści. Choć nie ma tu miejsca na fikcję literacką, emocji i fascynujących opowieści wcale nie brakuje – życie pisze przecież najbardziej niesamowite scenariusze.
Literatura młodzieżowa (Young Adult)
Młodzież także ma swoje ulubione książki, które odpowiadają na ich potrzeby i zainteresowania. Literatura młodzieżowa, określana często angielskim terminem Young Adult (YA), to powieści skierowane do nastoletnich czytelników i młodych dorosłych. Bohaterami takich utworów są zwykle ludzie w wieku kilkunastu lat (np. uczniowie szkoły średniej) bądź tuż po wejściu w dorosłość. Fabuła koncentruje się na przeżyciach bliskich młodym – poszukiwaniu własnej tożsamości, pierwszych miłościach, konfliktach z rodzicami, przyjaźniach, marzeniach i lękach związanych z dorastaniem.
Ciekawe jest to, że literatura młodzieżowa często łączy wątki obyczajowe z elementami innych gatunków. Na rynku znajdziemy młodzieżowe powieści przygodowe, kryminały, thrillery, a nawet horrory czy fantastykę. Przykładowo, ogromną popularność zdobyły książki opowiadające o nastoletnich czarodziejach, wampirach czy herosach ratujących świat, które łączą motywy fantasy z typowymi problemami wieku dojrzewania. W literaturze YA pojawiają się też powieści dystopijne, gdzie młodzi bohaterowie buntują się przeciw opresyjnym systemom (jak w znanej serii o nastoletnich trybutach walczących na śmierć i życie – mowa tu o serii „Igrzyska śmierci” autorstwa Suzanne Collins). Coraz częściej wyróżnia się także nurt New Adult, opowiadający o bohaterach wkraczających w dorosłość (studia, pierwsza praca) i poruszający tematy odpowiednie dla dwudziestolatków.
Niezależnie od konwencji, powieści młodzieżowe pisane są językiem trafiającym do młodego czytelnika i poruszają kwestie, w których może on odnaleźć własne doświadczenia lub pragnienia. Wiele książek YA podbija nie tylko półki księgarni, ale też ekrany – mnóstwo powieści młodzieżowych doczekało się głośnych ekranizacji filmowych czy serialowych. Może dlatego po literaturę młodzieżową sięgają nie tylko nastolatkowie, ale i dorośli, doceniając jej uniwersalne przesłania i wartką akcję.
Literatura dziecięca
Świat książek dla najmłodszych rządzi się nieco innymi prawami, dostosowanymi do wieku i wrażliwości małych odbiorców. Literatura dziecięca obejmuje bogaty wybór pozycji – od kartonowych książeczek dla niemowląt, przez bajki i wierszyki dla przedszkolaków, aż po powieści przygodowe dla starszych dzieci. Już od pierwszych miesięcy życia warto oswajać maluchy z książkami: dla niemowląt tworzone są proste obrazkowe książeczki kontrastowe (czarno-białe lub w podstawowych kolorach), które stymulują rozwój wzroku. Niebawem dołączają do nich krótkie rymowanki i proste wierszyki – rytm i melodyjność tekstu przyciągają uwagę malucha, a powtarzające się rymy ułatwiają zapamiętywanie słów.
Warto podkreślić rolę klasycznych baśni i legend, które od pokoleń pobudzają wyobraźnię najmłodszych. Opowieści braci Grimm czy Hansa Christiana Andersena do dziś są chętnie czytane dzieciom, ucząc jednocześnie ponadczasowych prawd moralnych. Literatura dziecięca obejmuje także utwory poetyckie dla najmłodszych – kołysanki, rymowanki i wyliczanki, które pomagają dzieciom oswajać język i dźwięki.
Dla kilkuletnich dzieci wydawane są pięknie ilustrowane bajki i opowiadania. Bohaterami są często sympatyczne zwierzątka lub dzieci w wieku zbliżonym do wieku czytelnika, co ułatwia utożsamienie się z postaciami. Książki dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym mają zazwyczaj pogodny nastrój i szczęśliwe zakończenia, a przy tym pełnią funkcję edukacyjną – uczą podstawowych wartości (przyjaźni, uczciwości, odwagi) oraz przekazują wiedzę o świecie. Popularne są serie książeczek, w których ulubiony bohater przeżywa różne przygody, ucząc jednocześnie np. liczenia, rozpoznawania kolorów, nazw zwierząt itp.
Starsze dzieci (8–12 lat) często sięgają po powieści przygodowe dostosowane do ich wieku. Mogą to być historie o młodych bohaterach przemierzających fantastyczne krainy, detektywistyczne zagadki rozwiązywane przez grupę przyjaciół, humorystyczne opowieści z szkolnego życia albo powieści obyczajowe podejmujące tematy bliskie nastolatkom (np. relacje z rówieśnikami, rozwód rodziców, pierwsze zauroczenia). Ważne jest, by literatura dziecięca była dostosowana do wrażliwości i zrozumienia młodego czytelnika – dlatego choć pojawiają się w niej trudniejsze tematy, zwykle są przedstawiane w delikatny i budujący sposób. Wspólne czytanie książek przez rodziców i dzieci jest nie tylko formą rozrywki, ale także sposobem na budowanie więzi i wprowadzanie malucha w świat literatury. Dobre książki dziecięce rozbudzają ciekawość świata, kształtują empatię i oczywiście rozwijają wyobraźnię, kładąc fundament pod przyszłe zainteresowanie czytaniem.
Poradniki, albumy i inne rodzaje książek
Oprócz beletrystyki (czyli literatury pięknej i rozrywkowej) istnieje ogromna liczba książek o charakterze praktycznym lub specjalistycznym. W księgarniach znajdziemy liczne poradniki – książki, które dostarczają wiedzy i rad na konkretny temat. Są poradniki psychologiczne i motywacyjne, uczące jak poprawić jakość życia czy osiągnąć sukces, poradniki biznesowe, przewodniki dotyczące wychowania dzieci, dbania o zdrowie, uprawiania sportu czy rozwijania hobby.
Bardzo popularne są książki kucharskie, pełne przepisów kulinarnych – wśród nich znajdziemy zarówno ogólne kompendia gotowania, jak i pozycje poświęcone konkretnej kuchni (np. włoskiej, azjatyckiej), diecie (wegetariańskiej, bezglutenowej) czy nawet jednemu typowi potraw (np. wyłącznie wypiekom).
Osobną kategorię stanowią albumy – zwykle duże, bogato ilustrowane książki, które skupiają się na prezentacji zdjęć lub reprodukcji dzieł sztuki. Mogą to być albumy przedstawiające piękno przyrody, zabytki architektury, malarstwo określonego artysty czy fotografie z podróży po egzotycznych krajach. Takie książki ogląda się z przyjemnością, chłonąc obrazy i czerpiąc wiedzę z podpisów oraz towarzyszących opisów.
Wśród innych rodzajów książek warto wymienić również przewodniki turystyczne, będące nieocenioną pomocą dla podróżników – zawierają opisy atrakcji, mapy, wskazówki dotyczące zwiedzania różnych zakątków świata. Są też książki hobbystyczne, skupiające się na jednym konkretnym temacie (np. poradniki ogrodnicze, albumy o historii motoryzacji, katalogi dla kolekcjonerów).
Nie sposób zapomnieć o publikacjach naukowych i popularnonaukowych. Literatura popularnonaukowa to książki, które przystępnym językiem przybliżają czytelnikom osiągnięcia nauki, ciekawostki ze świata biologii, fizyki, historii, geografii i wielu innych dziedzin. Dzięki nim można poszerzyć swoją wiedzę bez konieczności studiowania specjalistycznych prac naukowych – przykładowo, książka popularnonaukowa wyjaśni skomplikowane zagadnienia astrofizyki czy genetyki w sposób zrozumiały dla laika, często ilustrując je interesującymi przykładami.
Warto wspomnieć także o książkach stricte edukacyjnych, takich jak podręczniki szkolne i akademickie, a także encyklopedie, atlasy i słowniki. Choć nie służą one rozrywce, stanowią ważny segment rynku wydawniczego, dostarczając uporządkowanej wiedzy z różnych dziedzin.
Warto wspomnieć, że istnieją także komiksy i powieści graficzne, które łączą elementy literackie z obrazem. Choć tradycyjnie komiksy kojarzone są z historyjkami obrazkowymi dla młodszych odbiorców, w rzeczywistości stanowią odrębny rodzaj książek czytanych chętnie również przez dorosłych. Mogą opowiadać skomplikowane, dojrzałe fabuły (np. powieści graficzne poruszające tematy historyczne lub autobiograficzne) albo zapewniać czystą rozrywkę w świecie superbohaterów.